Wyjątkowy czas

To był wyjątkowy czas...

Euroregion Nysa wkracza w 28. rok swojego istnienia...

I ma się dobrze. Z wielu względów warto pokusić się o retrospekcyjne przypomnienie jego początków. Jako inicjatywa pionierska o doniosłym znaczeniu, zasługuje wręcz na solidną, miarodajną monografię. A na jej szczególny charakter wskazują też okoliczności, w jakich się pojawiła. Przecież w warunkach, jakie jeszcze niedawno panowały w trzech krajach komunistycznych znanych pod skrótami: NRD, CSRS i PRL, był to odważny eksperyment, wybiegający zdecydowanie poza praktykowaną w tej części Europy przez dziesięciolecia, polityczną rutynę.

Dziś nikt nie ma wątpliwości, że w sumie ten eksperyment się udał.

Niech idea „monografii“ zabrzmi tu jako ważny postulat do możliwie rychłego wdrożenia.  Nie później na przykład jak na 30-lecie ERN. Czy byłoby to obszerne wydawnictwo w pełni odpowiadające rygorom warsztatu naukowo-badawczego, czy może równie rzetelna co do faktografii, ale bardziej popularna, atrakcyjna pozycja do szerokiego upowszechniania? To jeszcze pytanie otwarte. 

Dziś, sygnalizując tylko to zamierzenie, pozwalam sobie przywołać ów wyjątkowy czas  przypominając kilka istotnych faktów i ilustrując go dwoma zdjęciami. 

 

Jak widzę ramy czasowe postulowanej monografii?

Powinna ona objąć czas od jesieni 1990 roku, do konkretnego dnia 16. czerwca 1994 roku.

Początek należałoby uściślić datą, kiedy to u niemieckich samorządowców za Nysą bawił ówczesny prezydent RFN Richard von Weizsäcker. Słuchając relacji o pierwszych sąsiedzkich kontaktach z partnerami z Polski i Czech, miał wspomnieć, że tego rodzaju współpraca ponadgraniczna trwa w zachodniej Europie od początku lat 60-tych i jest  realizowana w formie „regionów granicznych“, zwanych też „euroregionami“. Czy rzeczywiście tak właśnie wyglądała pierwsza inspiracja?  To warto zweryfikować.

Zdarzeniem przełomowym, a de facto sprawczym, stała się konferencja pod niemiecką nazwą „Dreiländereck“ (Trójkąt Trzech Krajów), której patronatu udzielili trzej prezydenci: von Weizsäcker, Havel i Wałęsa. Odbyła się w dniach 22-25. maja 1991 r. w Zittau. Jej uczestnicy w końcowym memorandum zapowiedzieli zawiązanie trójstronnego - jeszcze bez imienia własnego - „euroregionu“.

Dalsze działania potoczyły się bardzo sprawnie. Po utworzeniu biura euroregionu w Zittau oraz ustanowieniu przez każdą ze stron swoich koordynatorów, w dniu 21. grudnia 1991 r. mogła się w Zittau po raz pierwszy zebrać trójstronna, 30-osobowa Rada Euroregionu.

W pierwszych uchwałach powołała do życia euroregion, nadając mu nazwę z imieniem rzeki granicznej, łączącej wszystkie trzy kraje. Euroregion zaczął funkcjonować. Swoje zadania pełnili spotykający się co tydzień w Zittau, w pałacyku przy Bahnhofstrasse 30, (jeszcze niedawno była to siedziba lokalnej STASI) trzej koordynatorzy, ruszyła praca pierwszych grup roboczych, współpracę podjęły środowiska akademickie, odtąd co roku obradowała trójstronna Rada ERN. Zgodnie z zasadą rotacji dwa kolejne posiedzenia Rady odbyły się 29. lutego 1992 r. w Libercu, gdzie uchwalone  zostało  tzw. „Porozumienie ramowe“, dokument regulujący kluczowe zasady współpracy a następnie 3. października 1993 r. w Jeleniej Górze, kiedy Rada przyjęła główne założenia strategii rozwoju obszaru ERN wraz z listą wspólnych priorytetów inwestycyjnych.

Komentarza wymaga data, którą można przyjąć, przynajmniej dla strony polskiej, jako kończącą proces powstawania Euroregionu Nysa. W dniu 16. czerwca 1994 r. miało miejsce posiedzenie Komisji Spraw Zagranicznych Senatu R.P. Było to dla nas wydarzenie wielkiej politycznej wagi, jako że chodziło o zjawisko powstających wtedy pierwszych euroregionów z udziałem lokalnych podmiotów polskich. Zjawisko Polakom w zasadzie nie znane, niemal egzotyczne. Wraz z Jerzym Nalichowskim, wojewodą jeleniogórskim oraz  współtwórcą ERN a także podobną reprezentacją Euroregionu Karpackiego, byliśmy gośćmi Komisji. Przez kilka godzin przybliżaliśmy senatorom, możliwie gruntownie, czym są euroregiony, jakie są ich cele i jak funkcjonują. Efekt spotkania był dla nas wielce satysfakcjonujący. W swej końcowej konkluzji Komisja expresis verbis stwierdziła, że powstające na polskich granicach wspólnoty euroregionalne - tu cytat - „nie zagrażają polskiej racji stanu“, a tym którzy takie inicjatywy wdrażają należy wyrazić uznanie. Dla nas, którzy to właśnie od trzech lat czyniliśmy, były to konstatacje krzepiące, ale też równocześnie, w pewnym sensie niezbyt przystające do rzeczywistości. Utworzenie ERN  było oczywiście konsultowane na poziomie rządowym, nie mówiąc o doniosłej wymowie prezydenckiego patronatu. Skąd zatem potrzeba tak mocnej werbalizacji oczywistego (dla nas w każdym razie) faktu, że ten nowy byt nie tylko nie zagraża polskiej racji stanu, ale wręcz przeciwnie, jego misja dobrze służy interesom Polski?  Rzecz w tym, że to samo zjawisko oceniane było z różnych perspektyw. Po pierwsze, tej lokalnej, jeleniogórskiej, gdzie jak już powiedziano, Euroregion pomyślnie działał od trzech lat i to z rosnącą dynamiką, a jego animatorzy koncentrowali się przede wszystkim na tym, co dobrego może temu regionowi dać to nowe narzędzie oraz zbliżenie z sąsiadami, których przedtem znaliśmy głównie z zakłamanych politycznych rytuałów. Była to więc sytuacja radykalnie nowa, znaczona wzajemną ciekawością i odkrywaniem coraz to nowych możliwości, jakie to sąsiedztwo odtąd wszystkim trzem stronom oferuje. Więcej, pobudzała wyobraźnię, tu i ówdzie generując różne przejawy zbiorowej kreatywności.

To wszystko inaczej wyglądało z perspektywy stołecznej. Z jednej strony to co działo się gdzieś na peryferiach, nie budziło tam na co dzień  większego zainteresowania, to poniekąd norma, ale był jeszcze jeden szczególnie istotny, dla nas niezbyt korzystny, element tamtej sytuacji. To  specyficzny klimat w polskich realiach politycznych w początkach ostatniej dekady XX stulecia. Obok procesów transformacyjnych obejmujących gospodarkę i praktycznie wszystkie sfery życia kraju, następowały też pewne przewartościowania w indywidualnej i zbiorowej mentalności. Choćby te wiążące się z odreagowywaniem na fałsz, zakłamanie, negowanie tradycyjnego patriotyzmu etc. ze świeżo minionej epoki. Chwalebna gotowość bronienia dopiero co wywalczonej suwerenności owocowała, w skrajnym wydaniu, pewną nadwrażliwością i nadmiarem nieufności wobec innych nacji, zwłaszcza wobec tych, z którymi mieliśmy najbardziej bolesne doświadczenia z przeszłości. Dotyczyło to zwłaszcza Niemców. Tworząc Euroregion byliśmy oczywiście świadomi tego problemu, ale też była wśród jego twórców determinacja, by zmierzyć się z nim otwarcie. Nie przypadkiem jedną z pierwszych, bardzo aktywnych grup roboczych była trójstronna Komisja Historyczna, organizująca od 1993 roku kolejne sympozja poświęcone dziejom wielokulturowego obszaru "trójziemia".

Tyle, że wśród niektórych polityków, ośrodków opiniotwórczych, dawała znać o sobie jakaś podejrzliwość co do celów którym ERN ma służyć. Śladem tego są artykuły prasowe z tamtych lat, ale nie tylko to. Wydarzeniem precedensowym była debata sejmowa nad informacją Ministra Spraw Zagranicznych prof. Skubiszewskiego o powstających euroregionach. Otóż zakończyła się ona odrzuceniem przez Sejm tego raportu!... W tym kontekście nie ma wątpliwości, że stanowisko senackiej Komisji Spraw Zagranicznych z 16. czerwca 1994 r. oznaczało przełom w tej sprawie. W tym czasie funkcjonowało już kilka transgranicznych inicjatyw. Dziś na wszystkich granicach Polski działa 15 takich wspólnot transgranicznych a Euroregion Nysa jako pierwsza z nich służył wtedy innym chętnym własnym doświadczeniem.

* * *

Wracam do idei „monografii”. To określenie to dziś jeszcze termin roboczy.

To ma być dzieło wspólne partnerów z wszystkich trzech stron. Zarysowane wyżej ramy czasowe monografii to okres około czterech lat. Opisanie tego, jak w tym czasie dojrzewał Euroregion, zarówno odrębnie w każdym z naszych trzech krajów, jak i na płaszczyźnie współpracy trójstronnej to zadanie, które dopiero podejmujemy. Efekt finalny nie musi polegać wyłącznie na edycji mniej lub bardziej okazałej pozycji książkowej. Ważne będzie, aby udało się zgromadzić pełny i miarodajny materiał, dobrze oddający klimat tamtej epoki, ale przede wszystkim genezę i faktografię inicjatywy, niewątpliwie znaczącej w wymiarze europejskim.

Materia tego opracowania jest potencjalnie bardzo obszerna. Powinna przede wszystkim zestawić zweryfikowane fakty, istotne dokumenty, zdjęcia, wycinki prasowe, linki do  reportaży w mediach antenowych.  Należy skompletować wykaz pozycji bibliograficznych. Tu warto przypomnieć, że narodziny Euroregionu wywołały duże zainteresowanie środowisk naukowych i na różnych uczelniach powstało wtedy ileś prac dyplomowych czy dysertacji doktoranckich.

Zakładamy, że tym, co wydatnie podniesie znaczenie a także atrakcyjność i wiarygodność „produktu” będą wypowiedzi osób, które bezpośrednio brały udział w tamtych działaniach. Będziemy docierać do świadków historii, którzy - miejmy nadzieję - nie odmówią opisania, czy to w formie artykułów czy wywiadów, osobistych doświadczeń, ale także swoich ocen procesu trwającego już od ponad ćwierć wieku i zmieniającego ten fragment Europy. Ocen dokonywanych już z dzisiejszej perspektywy.

Upływający czas sprawia, że o tego rodzaju wypowiedzi będzie coraz trudniej.

Na koniec, skoro mowa o „świadkach historii”, prezentuję niektórych z nich.

Oto dwa zdjęcia z roku 1991.

Założyciele Euroregionu Neisse-Nisa-Nysa

- po I posiedzeniu Rady ERN -  Zittau, 21.12.1991 r.

numer na zdjęciu	imię i nazwisko	kraj	miasto/gmina	funkcja
1	?
2	Mathias Lechner	DE	Görlitz	Nadburmistrz
3	Radosław Baranowski	PL	Zgorzelec	Przewodniczący Rady Miejskiej
4	Hartmut Biele	DE	Niesky	Landrat, członek Prezydium ERN
5	?
6	?
7	?
8	Wolfgang Schmitz	DE	Hoyerswerda	Landrat
9	?
10	Joachim Gries	DE	Bischofswerda	Landrat
11	Erich Schulze	DE	Weisswasser	Landrat
12	Jiři Drda	CZ	Liberec	Primator, członek Prezydium ERN
13	Jacek Jakubiec	PL	Jelenia Góra	Koordynator ze str. polskiej
14	Piotr Puzyński	PL	Świeradów Zdrój	Burmistrz
15	Vaclav Pohl	CZ	Rumburk	Starosta
16	?
17	Jan Kowalski	PL	Gryfów Śląski	Burmistrz
18	Lubomír Hanč	CZ	Jablonec nad Nisou	předseda Okresního národního výboru (ONV) v Jablonci nad Nisou
19	?
20	Josef Ježek	CZ	Rumburk (?)	Poslanec České národní rady (ČNR)
21	Jerzy Nalichowski	PL	Kowary	Wojewoda Jeleniogórski, członek Prezydium ERN
22	Miroslav Matušek	CZ	Jablonec n/N	Koordynator ze str. czeskiej
23	Jiří Musil	CZ	Jablonec n/N	starosta města Jablonec nad Nisou
24	Jan Kisilijczyk	PL	Bolesławiec	Poseł na Sejm RP
25	Gerhard Watterott	DE	Zittau	Koordynator ze str. niemieckiej
26	Marcin Zawiła	PL	Jelenia Góra	Prezydent
27	Zbigniew Kulik	PL	Karpacz	Przewodniczacy Rady Miejskiej w Karpaczu

 

 

Szanowni Goście internetowej witryny Euroregionu Nysa !

Ten artykuł proszę traktować jako tzw. „zajawkę”.  Wraz z kolegami z Zittau i Liberca podjęliśmy przygotowania do opracowania i upowszechnienia historii narodzin ERN.

Byłoby dobrze, gdyby przedstawione tu informacje stały się, zwłaszcza dla weteranów ERN, inspiracją do refleksji. A także do przeglądu własnych zasobów, np. zdjęć które mogłyby wzbogacić efekt końcowy podjętej przez Sekretariat ERN inicjatywy. 

Ze swej strony jestem do Państwa dyspozycji we wszystkich sprawach z nią związanych.

 

Jacek Jakubiec